W dniu 14 sierpnia 2023 roku w Dzienniku Ustaw została ogłoszona ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1615). Ustawa wejdzie w życie z dniem 15 listopada 2023 roku. Zmiany dotyczą m.in. zasad dziedziczenia spadku przez małoletnich, wprowadzając ich uproszczenie poprzez wyeliminowanie udziału sądów rodzinnych.
Tak było dotychczas
W dotychczasowym stanie prawnym składanie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez rodziców w imieniu małoletnich stanowiło czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, co wiązało się z koniecznością uzyskania zgody sądu opiekuńczego.
Problem ten pojawiał się, kiedy rodzic małoletniego odrzucił spadek po swym krewnym, co powodowało, że w miejsce tego rodzica wchodziły najczęściej jego małoletnie dzieci. Konieczne było wszczęcie po raz drugi procedury odrzucenia spadku, która była trudniejsza z uwagi na wspomnianą konieczność uzyskania uprzednio zgody sądu opiekuńczego. Dopiero po uzyskania zgody sądu, rodzic składał stosowne oświadczenie przed notariuszem lub w sądzie.
Zmiany po nowelizacji
Nowelizacja wyłącza konieczność uzyskania zgody sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego. Zgodnie z nowym przepisem art. 101 § 4 k.r.o. jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 6401 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, sądu spadku – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka. W braku porozumienia rodziców stosuje się przepis § 3.
Dokonując ww. zmian Ustawodawca założył, że odrzucenie spadku w imieniu małoletniego w miejsce rodzica jest poprzedzone analizą stanu spadku i następuje zazwyczaj, gdy spadkobiercy wiedzą lub podejrzewają, że masa spadkowa składa się przede wszystkim z długów lub że wartość długów przewyższa wartość aktywów.
Z uwagi na to odrzucenie spadku w imieniu dziecka nie musi być kontrolowane przez sąd, bowiem nie godzi w jego dobro i interes.
W każdym innym przypadku niż wskazanym powyżej, nadal konieczne będzie uzyskanie zgody sądu. Będzie tak np. jeżeli małoletni będzie dziedziczył obok rodzica, co potencjalnie może powodować konflikt interesów, zagrażający prawidłowemu zarządowi majątkiem dziecka i wówczas niezbędna będzie kontrola sądu.
Właściwość Sądu
Przed nowelizacją wydanie zezwolenia na czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka należało zawsze do właściwości sądu opiekuńczego, którym jest sąd rodzinny, właściwy według miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak tej podstawy, właściwy jest sąd opiekuńczy ostatniego miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy ostatniego miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. W praktyce jest to wydział rodzinny i nieletnich sądu rejonowego.
Od 15 listopada 2023 r. zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku, w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wydaje sąd spadku.
Sądem spadku jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część, a w braku tych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. W praktyce sprawy spadkowe (stwierdzenie nabycia spadku) rozpoznawane są przez wydziały cywilne.
Przepisy przejściowe
Zgodnie z przepisami przejściowymi, w przypadku spadków otwartych przed 15 listopada 2023 roku, co do których nie upłynął termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed dniem 15 listopada 2023 roku, zastosowanie znajdą przepisy w nowym brzmieniu, zatem odrzucenie spadku w imieniu dziecka nie wymaga interwencji sądu opiekuńczego.